Η μυθολογία της Ιαπωνίας απαρτίζεται από αλλόκοτα και παράξενα πλάσματα. Γνωστά με πολλά ονόματα όπως, bakemono, obake ή yokai, είναι άμεσα συνδεδεμένα με τοπικού μύθους, παραδόσεις και αξίες. Εντοπίζονται σε κάθε μορφή τέχνης, όπως στη λογοτεχνία, τα εικαστικά, τα anime και τα βιντεοπαιχνίδια, ενώ έχουν διευρύνει την παρουσία τους και έξω από την Χώρα του Ανατέλλοντος Ηλίου.
Οι πολλές μορφές και οι χαρακτήρες των yokai
Η έννοια του yokai μπορεί, σε μία ελεύθερη μετάφραση, να αποδοθεί ως ‘’πνεύμα’’ ή ‘’στοιχειό’’. Σαν ορολογία ωστόσο, χρησιμοποιείται για να ορίσει ποικίλα φαινόμενα, όπως ανατριχιαστικούς ήχους, δαιμονικά πλάσματα που κατοικούν σε απόκρημνα βουνά ή ωκεανούς, αλλόκοτες σφαίρες φωτός ή -παραδόξως, μέχρι και απλά, καθημερινά ζώα, όπως αλεπούδες ή tanuki raccoon dogs (δύο πλάσματα που, σύμφωνα με την Ιαπωνική μυθολογία, έχουν την δυνατότητα να αλλάζουν την μορφή τους). Εκτός από τις παραπάνω μορφές όμως, τα yokai συχνά απεικονίζονται και ως ανθρωπόμορφες φιγούρες, ως παράξενα πλάσματα που θυμίζουν ξωτικά ή ως όντα που συναντάμε όμοιά τους σε παραμύθια του δυτικού κόσμου.
Αλλά, τι συμβαίνει με τις προθέσεις τους;
Όπως προειπώθηκε, τα yokai μπορούν να είναι σατανικά και εκδικητικά, μα μπορούν να είναι και προστατευτικά, παιχνιδιάρικα, καλά, ουδέτερα ή να συνδυάζουν ταυτόχρονα περισσότερα από ένα γνωρίσματα.
Ένα παράδειγμα αντίστοιχου yokai, είναι το zashiki-warashi. Ένα μικρό πνεύμα που θυμίζει παιδί, λέγεται πως υπάρχει στα σπίτια περνώντας απαρατήρητο και προξενώντας μικρά προβλήματα όλων των ειδών, ρίχνωντας πράγματα από την θέση τους, αλλάζοντας θέση τα έπιπλα ή μετακινώντας τα μαξιλάρια. Ακούγεται ως ένα yokai που κανείς δεν θα ήθελε για συγκάτοικο, σωστά; Λάθος! Εκτός από τα μικρά θέματα που προκαλεί, λέγεται πως φέρνει οικονομική ευημερία στην οικογένεια και πως, αν μία μέρα οι ένοικοι της οικίας το δουν, αυτό σημαίνει πως ετοιμάζεται να αποχωρήσει και να πάρει μαζί του τον πλούτο που χάριζε απλόχερα.
Γιατί υπάρχουν τα yokai;
Ξεκινώντας κανείς να διαβάζει για την Ιαπωνική μυθολογία, αναγνωρίζει την καθοριστική συμβολή των yokai στην θεμελίωσή της. Όμως, γιατί υπήρξαν εξαρχής τα yokai και ποια ανάγκη τα δημιούργησε;
Όπως συνέβη σε πολλούς πολιτισμούς -ιδιαίτερα σε παλαιότερες ιστορικές περιόδους, οι άνθρωποι είχαν την επιθυμία να εξηγήσουν και να απλοποιήσουν οτιδήποτε δεν μπορούσαν να κατανοήσουν. Άρα, μπορούμε να συμπεράνουμε πως η γέννησή τους προήλθε από αυτή ακριβώς την αναγκαιότητα. Για παράδειγμα, όταν ένα δέντρο έπεφτε χωρίς κάποια προφανή αιτία, όταν λάμβαναν χώρα ασυνήθιστα φαινόμενα στον ουρανό ή όταν ακούγονταν πρωτόγνωροι ήχοι μέσα στην νύχτα, θα μπορούσε κάποιος να φανταστεί πως οφείλονται σε κάτι μεταφυσικό, αντί να προσπαθήσει να μελετήσει τον πραγματικό λόγο πίσω από το φαινόμενο. Άλλωστε, μία τέτοια λύση, είναι πάντοτε και η πιο εύκολη.
Συχνά, κάτι το αόρατο ή το δύσκολα αντιληπτό λοιπόν, με την απόδοση ενός ευφάνταστου (ή και μη) ονόματος, έρχεται στη ζωή και αποκτά δικό του σώμα και βούληση. Για παράδειγμα, το azuki-arai, είναι ένα yokai που η δημιουργία του πιθανότατα βασίστηκε σε έναν ήχο: στον ήχο που κάνει το νερό όταν βράζει πάνω σε πέτρες σε ένα ρυάκι, πράγμα που ακούγεται σαν κάποιος να πλένει ξηρά φασόλια adzuki. Έτσι λοιπόν, το azuki-arai, ή αλλιώς bean washer, γεννήθηκε και απεικονίζεται ως μία αλλόκοτη, ελαφρώς παράφρων φιγούρα, που έχει εμμονή να κάνει scrubbing και μέτρημα στα φασόλια.
Όμως, κάποια άλλα yokai έχουν έρθει στη ζωή θέλοντας να αναπαραστήσουν συναισθήματα. Ένα εξ’αυτών είναι το mokumokuren, το οποίο αποτυπώνεται ως μία οθόνη shouji ή ένας τοίχος γεμάτος από αμέτρητα μάτια. Φυσικά, κανείς δεν μπορεί να γνωρίζει με βεβαιότητα τον λόγο που γέννησε το συγκεκριμένο yokai, αλλά μπορεί να φανταστεί πως, πίσω του, κρύβεται το αγχωτικό και δυσάρεστο συναίσθημα του να νιώθεις ότι παρακολουθείσαι σε έναν αφιλόξενο χώρο. Ή, ίσως, μπορεί να είναι μία ευφυέστατη μεταφορά για την αυστηρή επίβλεψη που υπάρχει στην κοινωνία.
Η ουσία των yokai
Στον πυρήνα της, ουσία των yokai είναι ότι πρόκειται για πνεύματα που μπορεί να κατοικούν μέσα σε οποιοδήποτε αντικείμενο ή έμβιο ον. Αυτή η ανιμιστική προσέγγισή τους, έχει ορίσει εις βάθος την Ιαπωνική θρησκεία, τον Σιντοϊσμό, ο οποίος υποστηρίζει πως τα πάντα γύρω μας -τα δέντρα, τα βουνά, οι ποταμοί κ.α., μπορεί να κατοικούνται από θεότητες ή αλλιώς kami-sama. Για αυτό άλλωστε δεν αποτελεί έκπληξη το γεγονός ότι πολλά yokai βρίσκονται στο όριο μεταξύ του τρόμου και του θεοσεβούς, όσον αφορά το τι σκέψεις προκαλούν στους ανθρώπους. Παραδείγματος χάριν, το kappa yokai (το ‘’παιδί του ποταμού’’), αυτοί οι καταχθόνιοι δαίμονες του νερού που προκαλούν προβλήματα στους ανυποψίαστους περαστικούς, παίζοντάς τους κόλπα και κάνοντας επιθέσεις. Πρόσθετα, απαγάγουν ζώα και παιδιά, τραβώντας τα ή παρασύροντας τα μέσα στο υδάτινο στοιχείο. Τείνουν να είναι μικροί και φολιδωτοί, ενώ στο κεφάλι τους υπάρχει ένα βαθούλωμα που περιέχει μία ‘δεξαμενή’ νερού και ονομάζεται sara, η οποία είναι η πηγή της δύναμής τους. Αυτά είναι τα αρνητικά τους στοιχεία. Στον αντίποδα όμως, θεωρούνται απίστευτα έξυπνοι και έχουν συνδεθεί με ορισμένες ιατρικές εξελίξεις στην Ιαπωνία, μιας και ανά καιρούς θέλησαν να μοιραστούν τις γνώσεις τους με τους ανθρώπους.
Τα yokai, εκτός από μέρος της παραδοσιακής κουλτούρας, είναι αναπόσπαστο κομμάτι και της σύγχρονης καλλιτεχνικής, δραματικής και εμπορικής κουλτούρας. Κατά την διάρκεια της περιόδου Edo, για παράδειγμα, αποτελούσαν δημοφιλές θέμα στις ξυλογραφίες και στα εικονογραφημένα λογοτεχνικά κείμενα -στους πρόδρομους δηλαδή των σημερινών manga. Ταξιδεύοντας στο σήμερα, μέχρι και παιχνίδια όπως το Pokemon και το Yo-kai Watch βασίζονται, κατά μία έννοια, σε αυτή την ιδέα, όχι μόνο ως προς την μορφή τους, αλλά και λόγω της θεματικής τους που θέλει τους ανθρώπους να ‘παίζουν’ με πλάσματα ενός άλλου κόσμου.
Συμπεράσματα
Παρά το γεγονός ότι yokai υπάρχουν εδώ και πολλές εκατοντάδες χρόνια, δεν παύουν να αντιπροσωπεύουν την φαντασία, τον σεβασμό ως προς τη φύση, τις αλλαγές και την εφευρετικότητα. Στην Ιαπωνία του σήμερα, πολλές πόλεις και χωριά έχουν χαρακτήρες-μασκότ, γνωστούς ως yuru-kyara. Οι χαρακτήρες αυτοί, συχνά έχουν την εμφάνιση ενός συγκεκριμένου yokai που είναι άμεσα συνδεδεμένο με την ιστορία του εκάστοτε τόπου αλλά, άλλες φορές, προσαρμόζονται ώστε να αντανακλούν τις ιδιαίτερες παραδόσεις ή μυθολογία της περιοχής. Κατά κάποιον τρόπο, η δημιουργία ενός τέτοιου ‘τοπικού’ πνεύματος, μοιάζει αρκετά με την συλλογιστική διεργασία που ίσως ακολουθήθηκε για την γέννηση των πρώτων yokai.
Έτσι τα yokai, όπως και τα yuru-kyara, δεν σταματούν να εξελίσσονται και να προσαρμόζονται στις σύγχρονες ανάγκες και ενδιαφέροντα, αντανακλώντας παράλληλα τον πλούτο της ανθρώπινης φαντασίας και της Ιαπωνικής μυθολογίας!
